جایگاه آجر در معماری ،آجر از دیرباز در ایران جایگاه ویژه ای در صنعت ساختمان داشته است . برخی از کارشناسان معتقده اند تاریخچه آجر به ده هزار سال پیش می رسد ، اولین آثار آجری در منطق خوزستان و بین‌النهرین مشاهده شده است . در بعضی از کشورها وجود کوره های آجر سفال و آجر قدیمی بیانگر قدمت دیرینه صنعت آجر می باشد .
جایگاه آجر در معماری
در قدیم خشت های آجر از کاه گل ساخته می شده اند و شکل منظمی نداشته اند سپس با گذشت زمان آجر ها اشکال مربع و مستطیل شکلی به خود گرفته اند وسپس در مقابل آفتاب خشک می گردیده است . بناهای قدیمی در ایران نشان دهنده قدمت کاربرد آجر به عنوان مصالح ساختمانی مهم می باشد .
مقاومت و پایداری آجر به مراتب از سنگ بیشتر است و این خود دلیل کاربرد آجر در ایران از دیر باز می باشد.هزینه بناهای آجری به نسبت از سایر مصالح ساختمانی کمتر است . در دوره هخامنشی صنعت آجر پزی پیشرفت بسیاری زیادی نمود و در همان زمان ایجاد طرح برروی آجر ها رواج پیدا کرد و در آن زمان حتی آجرهای لعاب دار نقش برجسته نیز تولید گردید .
و جهت ساخت کاخ ها از آنها استفاده شد.در تخت جمشید نمونه این آجرها به چشم می آید . بعد از گذشت زمان این هنر به اروپا نیز منتقل گردید . آثاری همچون کارونسراها ، آب انبارها و زیگورات ، چغازنبیل در شوش نمونه از این قبیل آثار آجری در دوره هخامنشی می باشد .
در دوران سلجوقی ، بنایی اسکلت سازی اصول و چهار چوب پیدا کرد و آجر به عنوام مصالح اصلی در ایجاد ساختمان ها گردید و بناهایی چون کاروانسراها ، آب انبارها ، مساجد و قبره های و …. با همین آجر ساخته می شده است . در این دوره خلاقیت و ذوق درهنر آجر کاری شکوفا گردید و تراشیدن آجر و یا به اصطلاح آجر تراشی رواج پیدا کرد .
جایگاه آجر در معماری سنتی
آجر تنها مصالحی می باشد که در جای جای معماری سنتی به گونه ای متفاوت استفاده گردیده و فراخوان موقعیت و کاربرد شکل متفاوت به خود گرفته است . آجر و مصالحی آجر یادآور طبیعت و خاک می باشد.جنس آجر های که در معماری سنتی در قدیم استفاده می گردیده اغلب رس بوده و آجر های قدیمی بسیار همگون بوده وبه راحتی در هم چفت می گردیده است .
اولین آجری که در معماری های قدیمی استفاده گردیده آجر جوش نام داشته است . خاک به کار رفته در آجرهای جوش نباید در گرمای بیش تر از هزار درجه خمیری شود . پخت آجرهای جوش به این صورت است که دانه های خاک باید کمی عرق کند و بهم بچسبد و در نتیجه آجر یک تکه و استقامت آن بالاتر رود.برای اینکه آجرجوش در کوره عرق نمایند به آنها اکسید آهن اضافه می نمایند .
رنگ این آجرها از بازه بهی تا قرمز و سیاه بر اساس املاح موجود در آجر و درجه پخت متفاوت می باشد . آجر های جوش عموما برای کف پیاده روها ، تونل ها و … استفاده می شود . بعد آز آن بیشترین قدمت آجر ، مربوط به آجر زبره (آجر تو پر – آجر فشاری) می باشد.قدمت آجر زبره به هفت هزار سال پیش می رسد . میدان شوش و جاده هاشم آباد و … با استفاده از همین آجرها ساخته شده اند.
این آجر ها اصولا برای طاق چینی ، ، سفت کاری و پشت کار استفاده می گردند ولی با توجه به سنگین کردن ساختمان از سوی نظام مهندسی پیشنهاد نمی شود . در همین بین آجرهای قزاقی که با ورود قزاقی ها به ایران رواج پیدا کرده مهم ترین نوع آجر سنتی می باشند . آجر های قزاقی با گذشت زمان کامل تر گردید و تنوع طرح ها و رنگ ها آنها بیشتر شد .
آجرقزاقی و یا آجرسنتی برای بازسازی بناهای قدیمی و همچنین ساخت امکانی که تداعی کننده معماری سنتی است به کار می رود و در سال های اخیر روج بسیاری پیدا نموده است.و با پیشرفت صنعت ساختمان و بحث سبک سازی آن ، آجر های سوراخ دار از جمله آجر لفتون و آجر سفال به وجود آمده اند .
این آجرها از قدیم تا کنون پوسته در ساختمان سازی استفاده می گردند.بسیاری از معماران این آجرها را برای پشت کار و مرحله سفت کاری و بعضا از انواعی از آن مانند آجر لفتون 3 طرف نما و 4 طرف نما برای نازک کاری و نما ساختمان استفاده می شود . آجر سفال در قدیم فقط از خاک رس و در ابعاد 10 الی 15 سانتی تولید گردیده است.ولی صنعت تولید این آجر نیز پیشرفت نمود و آجر سفال 15 فوم دار ، آجر سفال 20 فوم دار و با خاک شیل و غیره تولید شده اند تا طیف وسیعی از سلایق مشتری را در بر بگیرند .
جایگاه آجر در معماری مدرن
در معماری مدرن ، کاربرد آجر در کنار چوب و شیشه ترکیب بسیار زیبا و منحصر به فردی را ایجاد می نماید. آجر هایی که اصولا در نمای مدرن استفاده می گردند از خانواده آجر نما می باشد.آجر های نما که اصولا به صورت پلاک در ابعاد و رنگ های مختلف تولید می شود استقامت مناسب را جهت استفاده در نمای بیرونی و در مقابل هر نوع سرما و گرما ،رطوبت و یخ زدگی دارا می باشند تا با مرور زمان و در فصول مختلف آسیب نبینند.
آجر نسوز یکی از پر طرفدار ترین نوع آجر نما می باشد.با توجه به اینکه آجر نسوز با خاک نسوز تهیه می گردد استقامت آن در مقابل تمامی انواع آجرنما بالاتر بوده و حتی در مقابل آتش سوزی نیز پایدار می باشد.آجر نسوز کرکره ای یکی از رایج ترین نوع آجر جهت نماهای مدرن است.رنگ قرمز ، سفید ، مشکی و قهوه ای زمانی که در کنار سایر مصالح ساختمانی قرار بگیرد جلوه خود را نمایش می دهد.
استفاده از آجر نما در نمای داخلی و معماری مدرن به ارزش و ماندگاری طرح کمک شایانی خواهد نمود.از آنجایی که آجر بخشی از طبیعت است نه تنها هم آوایی را بهم نمیزند بلکه طیف یکنواخت وخاصی به نما می بخشد.در نمای مدرن شلوغی و ییچ و خم ها و تجملات کنار گذاشته می شود و طراحی نما ساختمان بیشتر به سمت سادگی و یکنواختی خواهد رفت.
در طراحی طرح های مدرن موارد زیست محیطی نیز بسیار مورد اهمیت قرار می گیرد.قیمت آجر در مقابل سایر مصالح ساختمانی مشابه و مناسب و مقرون به صرفه بودن آن خود یکی از دلایل استفاده آجر نما در معماری مدرن می باشد.
نقش آجر نما در معماری ایرانی
آجر نما بعنوان عنصری با قدمت در ساختمان سازی از محبوبیت بالایی برخوردار است. آجر به عنوان مصالحی که به راحتی تهیه میشود٬ قیمت ارزان دارد٬ در برابر تغییرات شیمیایی و فیزیکی از دوام بالایی برخوردار است و همچنین به دلیل زیبایی که به ساختمان میدهد از گذشته دیرین تا به امروز متریالی یکه تاز بوده است. در ایران شاهکارهای معماری زیادی وجود دارد که در ساخت آن آجر به‌کار رفته است. این بناهای تاریخی اثبات می‌کنند که آجر از مقاومت و دوام بالایی داراست.
تاریخچه بنای آجر نما در ایران
پیدایش بناهای آجری در ایران به ۱۲۵۰ سال قبل از میلاد در بنای چغازنبیل برمی گردد. در سدها و پل‌ها که در دوران ساسانیان ساخته شده از آجر نهایت استفاده برده شده و قوس های مدور باربر با آجرهای مقاوم پوشش داده شده است. مسجد جامع اصفهان٬ مقبره سلطان محمد خدا بنده در سلطانیه٬ مقبره امیرمنصور سامانی در بخارا٬ بناهای تیسفون و … تايید بر اهمیت آجر در معماری است.
بناها با اسکلت سازی و پوشش های آجری و نماها با گلچین های آجری به شکل های مختلف در دوره سلجوقیان پدید آمد و بالاخره در دوره‌های بعد ساختمان‌های آجری طاق پوش رفیع در فرم دوره های تیز پوشش شده تا اینکه در دوران صفویه ساختمان‌های آجری با ایوان سازی و پوشش‌های تیز و کلیل و کلایه تحول بزرگی در بناهای آجری به وجود آورده است وجود آن آثار در معماری دوران های بعدی اثر عمیق داشته است.
نقش آجر نما در معماری ایرانی
برج گنبد قابوس بلندترین برج تمام آجری جهان است. این برج گنبدی تاریخی در قرن چهارم هجری در شهر گنبد کاووس بنا شده است. بلندای این برج به 72 متر می رسد.طاق کسری مجموعه ای از بناهاست که در ساخت آن از آجر و سنگ استفاده شده است. این ساختمان به دستور یکی از خلفای عباسی برای استفاده برخی از مصالح آن تخریب شد.
که فقط طاق کسرا و طاق نماسازی‌های آن از خشت و یا گل بوده باقی مانده و حتی سنگ و آجر نمای اصلی این بنا را از آن برداشته اند.شوش پایتخت ایلام که قدمت آن به حدود ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد٬ از مهم‌ترین بناهای آجری تمدن های اولیه بشری برخوردار است.
اهمیت شوش از نظر باستان شناسی و تاریخ معماری از آن جهت است که تمامی سبک‌های مختلف ساختمان سازی یافت شده است. بعد از شوش، تیسفون پایتخت ساسانیان به مرکز معماری با آجر تبدیل شد. قصر تیسفون با حدود ۲۵ متر دهانه بدون ستون های باربر و سقف آن بزرگترین بنای آجری جهان بود.
گنبد سرخ مراغه٬ قدمت این بنای آجری در حدود ۸۰۰ سال است. آرامگاهی که امروز تحت نام گنبد سرخ شناخته شده مانند مجسمه زیبایی است که سر و دست او شکسته باشد. گوشه نمای خارجی این طرح را نشان میدهد و عبارت از نیمه ستونی است که با آجر تراشیده ساخته شده و به قدری هنر در آن بکار رفته که به صورت شاهکاری از هنر آجر تراشی درآمده است. آجر تراشی از ابتکارات معماران ایرانی است و در کشورهای دیگر معمول نبوده است.